Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej

Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) – język informacyjno-wyszukiwawczy o charakterze uniwersalnym stosowanym od kilkudziesięciu lat w bieżącej bibliografii narodowej, katalogach Biblioteki Narodowej oraz co najmniej kilkuset polskich bibliotekach^[1].

Pierwszy słownik JHP BN ukazał się w 1956 r. pod tytułem Słownik tematów dla bibliografij i katalogów w układzie przedmiotowym, nazywany też Słownikiem Kossonogi.

Następne wydanie było dopiero w 1989 r. pod tytułem Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Kolejne wydania poprawianego i uzupełnianego słownika były w latach 1993, 1997, 2000 i 2005.

Od 1957 r. Biblioteka Narodowa zamieszcza hasła przedmiotowe we wszystkich opisach bibliograficznych rejestrowanych w bieżącej bibliografii narodowej wydawnictw zwartych Przewodniku Bibliograficznym, a od 1969 r. katalog przedmiotowy – początkowo tradycyjny, kartkowy, a następnie zautomatyzowany – stał się głównym katalogiem rzeczowym BN.

Wszystkie hasła JHP BN są objęte kontrolą kartoteki wzorcowej tworzonej stopniowo od 1995 roku. Wówczas to zawartość kartoteki kartkowej przeniesiono do systemu MAK, a następnie do zintegrowanego systemu bibliotecznego INNOPAC i rozpoczęto tworzenie wzorcowych haseł osobowych, korporatywnych, tytułowych i geograficznych. Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od początku prowadzona w formatach typu MARC – pierwotnie w formacie własnym BN (MARCBN), następnie w USMARC, obecnie MARC21. Umożliwiło to wykorzystywanie języka w systemach bibliotecznych przystosowanych do obsługi sieci odsyłaczy w systemie informacyjno-wyszukiwawczym.

Od września 2007 r. odpowiedzialność za rozwój JHP BN przejęła Pracownia Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej w Instytucie Bibliograficznym, pod kierownictwem Anny Stolarczyk.

JHP BN był projektowany i prowadzony początkowo jako język opisu książek. Począwszy od lat 90. XX w. opracowanie w JHP BN obejmowano kolejno:

• artykuły z czasopism,
• czasopisma,
• dokumenty życia społecznego (druki ulotne, statuty i regulaminy, katalogi),
• druki muzyczne,
• dokumenty elektroniczne,
• dokumenty audiowizualne,
• dokumenty kartograficzne,
• dokumenty ikonograficzne,
• stare druki,
• rękopisy.

Tematy – są jednostkami samodzielnymi leksykalnie i składniowo, tzn. mogą samodzielnie stanowić hasło przedmiotowe.

Tematy dzielimy na:

• rzeczowe (ogólne) – wyrażane zwykle nazwą pospolitą, np. Strach, Zwierzęta, Współpraca gospodarcza, Wychowanie w rodzinie, Fiat Uno, Medal Virtuti Militari, Bitwa 1241 r. pod Legnicą itd.,
• jednostkowe
  • osobowe, np. Rej, Mikołaj (1505-1569), Biernat z Lublina (ca 1456-post1529), Katarzyna ze Sieny (św.; 1894-1941), Kennedy (rodzina), Jagiellonowie (ród) itd.,
  • korporatywne, np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Związek zawodowy Hutników, Biblioteka Narodowa, Sejm, Konkurs Poetycki o Laur „Czerwonej Róży” (48 ; 2007; Gdańsk) itd.,
  • tytułowe, np. Biblia. NT, Bogurodzica, Koran itd.,
  • geograficzne, np. Polska; Francja; Azja Środkowa; Arabskie, kraje; Śląsk, Górny; Jasienica (woj. mazowieckie, pow. Wołomin); Mazurskie, Pojezierze itd.,
• formalne, np. Podręczniki, Bibliografie, Listy, Encyklopedie, Encyklopedie polskie itd.

Określniki

Określniki – są wyrażeniami niesamodzielnymi składniowo, tzn. nie mogą samodzielnie stanowić hasła przedmiotowego. Są elementem dodawanym po temacie w celu doprecyzowania kontekstu, wskazania na aspekt, ujęcie, punkt widzenia, lokalizacji przedmiotu dokumentu w czasie i przestrzeni.

Określniki dzielimy na:

• określniki rzeczowe (treściowe, ogólne),
  • ogólne – mają postać nazwy ogólnej, pospolitej, np. socjologia, etyka, zarządzanie, metody, gramatyka, gramatyka historyczna, uprawa, uprawa pod osłonami itd.,
  • jednostkowe – mają postać nazwy jednostkowej, np. Barbakan, most Syreny, ulica Marszałkowska, Podgórze itd.,
• określniki geograficzne – lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni, np. nazwy części świata, nazwy państw, regionów transgranicznych, akwenów itd.,
• określniki chronologiczne – wyrażane są cyframi arabskimi i lokalizują przedmiot dokumentu w czasie, np. 19 w.; 1918-1939 r., 1944-1989 r., od 2001 r. itd.

Począwszy od wydania drugiego artykuły przedmiotowe JHP BN w Słowniku drukowanym otrzymują postać taką jak artykuły deskryptorowe w tezaurusach.

Używane symbole:

• NU – nie używaj (synonim lub quasi-synonim),
• U – używaj,
• TS – termin szerszy (nadrzędny),
• TW – termin węższy (podrzędny),
• TK – termin kojarzeniowy^[2].